زیارت آدابی دارد و زائران، برای کسب ثواب و معرفت بیشتر باید به این آداب پایبند باشند. به همین دلیل، از گذشته‌های دور علما و بزرگان به قصد قربت و نیز شراکت در ثواب زیارت، دست به نگارش آثاری زده‌اند که دربرگیرنده آداب و ادعیه مخصوص زیارت است تا زائران با بهره بردن از این آثار، به فیض اکمل نائل شوند. در گنجینه ذی‌قیمت نسخه‌های خطی آستان‌قدس رضوی می‌توان ده‌ها نمونه از نسخه‌های قدیمی آثاری را که درباره آداب و اذکار زیارت حضرت ثامن‌الحجج(ع) به رشته تحریر درآمده و وقف بارگاه منوّر رضوی شده‌است، یافت. نکته جالب توجهی که می‌توان با بررسی این نسخه‌ها دریافت، آن است که به دلیل کاربرد زیاد آنها و نیاز روزافزون زائران به استفاده از چنین کتاب‌هایی، تهیه و وقف این آثار مکتوب به رسمی نیک و سنتی حسنه تبدیل شده و به تدریج، بسیاری از ارادتمندان حضرت امام‌رضا(ع) برای تسهیل امر زیارت، چنان که مرسوم آن دوران بود، هزینه کتابت کتاب مذکور را تقبل می‌کردند و کاتبی خوش خط آن را برای وقف در روضه منوّره رضوی به رشته تحریر در می‌آورد. در این بین، برخی آثار مربوط به زیارت، مانند «مصباح‌الزائر و جناح‌المسافر»، اثر رضی‌الدین علی بن طاووس حلی (مشهور به سید بن طاووس، درگذشته ۶۶۴ق) یا «کامل‌الزیارات»، اثر ابن‌قولویه قُمی (درگذشته ۳۶۸ق) بیش از دیگر آثار محل توجه و اهتمام کسانی بود که به دنبال وقف کتاب‌های مربوط به آداب زیارت در حرم رضوی بودند.(۱) نکته دیگری که باید به آن اشاره کنیم، توجه به مقوله زیارت و آداب آن در آثاری است که شاید از نظر شکلی و ظاهری ارتباط چندانی با موضوع مورد بحث ما ندارند. به عنوان نمونه، در کتاب «فردوس‌التواریخ» اثر «فاضل بسطامی» که برخی آن را نخستین اثر اختصاصی نگارش یافته درباره تاریخ حرم رضوی و شهر مشهد می‌دانند و اصولاً موضوع اساسی و محوری آن مطالعات تاریخی است، می‌توان اهتمام به موضوع زیارت و آداب آن را مشاهده کرد. این احتمال اصلاً ضعیف نیست که توجه ویژه به این مقوله، با نیاز زائران حرم رضوی به متون مربوط به آداب زیارت و اذکار آن ارتباط داشته‌است.
«تحفةالرضا(ع)» یک وقف مکتوب
این مقدمه را عرض کردیم تا به معرفی یکی از آثار خطی وقفی در گنجینه نسخ خطی کتابخانه آستان‌قدس رضوی بپردازیم. قبل از معرفی اثر، لازم است سپاس خود را به همکاران عزیز این بخش تقدیم کنیم که سخاوتمندانه اطلاعات مورد نیاز را برای انتشار و معرفی آن‌چه که بخشی از مواریث ارزشمند و ناشناخته آستان‌قدس رضوی است، در اختیار ما قرار دادند. بگذریم؛ در بین آثار مربوط به زیارت حرم رضوی و آداب آن، مکتوباتی وجود دارد که نویسنده آنها، دستکم در میان عموم مردم شناخته شده نیست و حتی در میان اهل علم هم، کمتر به نام این افراد اشاره می‌شود. اما از آنجا که آثار آنها جامع و در برگیرنده بخش مهمی از نیازهای زائران بوده‌است، واقفان به انتشار مکتوبات این مؤلفان اهتمام ورزیده و در تکثیر آنها کوشیده‌اند. از جمله این آثار، کتابی است به نام «تحفةالرضا(ع)»، نوشته محمدحسین بن مرتضی‌قلی پیش‌نماز که در «سلخ شعبان ۱۲۰۳» (آخر ماه شعبان ۱۲۰۳/ اوایل خردادماه ۱۱۶۸) توسط مرادعلی بن حسن بغایری با دو خط نستعلیق و نسخ به رشته تحریر درآمد و یک ماه بعد، در «سلخ رمضان ۱۲۰۳» (اوایل تیرماه ۱۱۶۸ش، ۲۳۴ سال پیش) توسط شخصی به نام نجفقلی‌خان وقف حرم رضوی شد و از آنجا که بالای بسیاری از صفحات آن عبارت «وقف روضه رضویه» نوشته شده‌است، به احتمال زیاد آن را از همان ابتدا برای وقف کردن در حرم رضوی به کاتب سفارش داده‌اند. این کتاب یک مقدمه و هشت باب دارد که در هر کدام از آنها، اطلاعات مورد نیاز زائران در حوزه‌های گوناگون ارائه شده‌است؛ به این معنا که مطالعه کننده، هم درباره زندگی و شهادت حضرت ثامن‌الحجج(ع) اطلاعات دقیقی به دست می‌آورد و هم می‌تواند آداب زیارت را به شکلی کامل پیشِ روی خود داشته‌باشد. شیوه تدوین این اثر می‌تواند الگویی مناسب برای انتشار چنین آثاری در روزگار ما باشد؛ آثاری که بتوانند ضمن تأمین اطلاعات مورد نیاز زوّار در حوزه آداب و اذکار زیارت، محتوای مناسب و دقیقی را درباره زندگانی و سیره امام رضا(ع) به مخاطبان عرضه کنند.
مختصری درباره نویسنده
حال که درباره کتاب اطلاعاتی را ارائه کردیم، بد نیست درباره مؤلف آن نیز، چند کلمه‌ای بنویسیم. درباره زندگی محمدحسین بن مرتضی‌قلی پیش‌نماز اطلاعات زیادی در اختیار نداریم. او در مقدمه کتاب «تحفةالرضا(ع)» مختصری از زندگی خود را آورده‌است؛ بر اساس این نوشته، وی از شاگردان شیخ حرّ عاملی(درگذشته ۱۱۰۴ق) بود که احتمالاً بعد از درگذشت شیخ، به عتبات رفت و قریب ۲۱ سال در نجف به فراگیری دانش پرداخت. محمدحسین بن مرتضی‌قلی پیش‌نماز، چنان خودش در متن «تحفةالرضا(ع)» آورده‌است، بعد از سال‌ها دوری از مضجع شریف رضوی، به مشهد بازگشت و در ربیع‌الاول سال ۱۱۱۹ (خردادماه ۱۰۸۶ش، ۳۱۶ سال پیش) کار نگارش و تألیف کتاب «تحفةالرضا(ع)» به پایان رساند. از سال درگذشت مؤلف اطلاعی در دست نیست.
پی‌نوشت‌ها:
۱*- نمونه‌ای نفیس از کتاب «مصباح الزائر» سید بن طاووس که هدیه رهبر معظم انقلاب به کتابخانه آستان‌قدس رضوی است، امروزه در بخش نسخ خطی این کتابخانه نگهداری می‌شود که در سال ۱۰۸۱ق، توسط «محمد بن ابراهیم» به رشته تحریر درآمده‌است.
نظر شما